Het belang van tastbare jeugdherinneringen voor het begrip van de eigen identiteit

Jongvolwassenen van de huidige generatie komen voor belangrijke levensvragen te staan.

In een tijd waarin men niet meer vanzelfsprekend het beroep van ouders opvolgt of een partner kiest voor het leven, is de keuzevrijheid toegenomen. Dit kan allerlei twijfels met zich meebrengen op het gebied van carrière en relaties. Het ontdekken van de eigen identiteit kan jongvolwassenen helpen om bepaalde levensvragen te beantwoorden. Zo noemt het boek ‘Een baan om van te houden’ van The school of life dat je als wegwijzer naar nieuw, bevredigend werk jezelf vragen over je jeugd zou willen stellen. Denk aan vragen als ‘Welke plek zocht je op om te ontspannen?’, ‘Wat knutselde je graag?’, ‘Welke boeken las je graag?’ en ‘Wat was je favoriete speelgoed?’. De antwoorden op deze vragen lijken misschien triviale details, maar kunnen wijzen op grote tendensen in het karakter.

Tastbare herinneringen, zoals een foto- of verhalenboek en een doos met speelgoed van vroeger, kunnen inzicht bieden in je familiegeschiedenis. De UN-Guidelines for the Alternative Care of Children onderstrepen het belang van dergelijke tastbare herinneringen voor het begrijpen van de eigen identiteit: To promote the child’s sense of self-identity, a life story book comprising appropriate information, pictures, personal objects and mementoes regarding each step of the child’s life should be maintained with the child’s participation and made available to the child throughout his/her life.

In dit blog gaan wij nader in op het recht op identiteit, de identiteitsontwikkeling van kinderen, de identiteitsontwikkeling bij kinderen met gescheiden ouders en geven wij een aantal tips voor ouders voor het creëren van tastbare jeugdherinneringen en tips voor jongvolwassenen in de zoektocht naar hun identiteit.

1. Het recht op identiteit en de identiteitsontwikkeling van kinderen

In het Kinderrechtenverdrag (IVRK) staat dat kinderen recht hebben op het behoud van hun identiteit (artikel 8 lid 1 IVRK). Voor de ontwikkeling van kinderen is het van belang om te weten waar zij vandaan komen. Ouders en de familiegeschiedenis spelen hier een grote rol in. In General Comment no. 7 over kinderrechten in de vroege kinderjaren staat dat jonge kinderen een persoonlijke identiteit opbouwen door de relaties met hun ouders of primaire verzorgers. De rechter kan bepalen dat als een kind niet weet wie zijn tweede ouder is, de andere ouder ‘statusvoorlichting’ moet geven en uitleg moet geven van wie het kind afstamt.

Tijdens de adolescentiefase worden kinderen zich steeds bewuster van hun identiteit. Jongeren houden zich bezig met vragen als ‘Wie ben ik? Wie wil ik zijn? Waarin lijk ik op en verschil ik van mijn ouders? Bij wie hoor ik?’. In General Comment nr. 20 over de rechten van het kind tijdens de adolescentie staat dat tieners hun eigen individuele identiteit en hun identiteit in de gemeenschap beginnen te verkennen en te smeden op basis van een complexe interactie met hun eigen familie- en culturele geschiedenis, en de creatie van een opkomend zelfgevoel ervaren.

Vanuit de hechtingstheorie is bekend hoe bepalend de ouder-kindrelatie is voor de identiteit. Er zijn zes opeenvolgende hechtingsfasen, respectievelijk hechting door 1) de zintuigen 2) gelijkenis 3) erbij horen 4) belangrijk zijn 5) liefde en 6) gekend worden. De tweede en derde hechtingsfasen van gelijkenis en erbij horen beginnen rond de peutertijd. In deze fasen wil het kind lijken op degene met wie hij zich het sterkst verbonden voelt en ontwikkelt het kind kennis over ‘wie bij wie’ hoort. Imitatie tijdens de peutertijd is van belang voor het leren van taal, overdracht van cultuur en identificatie. De laatste hechtingsfase, die begint vanaf een jaar of vijf, heeft betrekking op het identiteitsstuk van ‘psychologisch gekend en gehoord worden’. Het gevoel gekend te worden geeft de grootst mogelijke verbinding (Bron: Laat je kind niet los!- Gordon Neufeld & Gabor Maté). In de vijfde podcastaflevering van de podcast Kind & Scheiding gaan wij verder in op het onderwerp hechting.

2. Identiteitsontwikkeling bij kinderen met gescheiden ouders

Kinderen met gescheiden ouders kunnen uitdagingen tegenkomen wanneer zij op zoek gaan naar hun familiegeschiedenis. Voor kinderen kan het moeilijk zijn om vragen te stellen over het verleden, wanneer een ouder hiervoor (nog) onvoldoende emotioneel beschikbaar is. Soms hebben ouders verschillende verhalen over wat er in het verleden gebeurd is en kan het kind het gevoel krijgen tussen één van deze verhalen te moeten kiezen en daarmee in een loyaliteitsconflict belanden. Het is dan van belang dat het kind uitleg krijgt over hoe twee mensen verschillende ervaringen kunnen hebben gehad en dat het kind niet hoeft te kiezen.

Wanneer een ouder het rouwproces niet geheel kan doorlopen en aan de andere ouder geen betekenis of plek kan toekennen, kan het voorkomen dat de ouder de tastbare herinneringen aan het verleden, waaronder bijvoorbeeld foto’s, wegstopt of laat verdwijnen. Wanneer een kind zodanig beïnvloed door een ouder, dat het de andere ouder niet meer mag of wil zien, wordt dit ‘ouderonthechting’ genoemd. Dit heeft schadelijke gevolgen voor de identiteit van het kind.

Kijkend naar het familiesysteem, is het van belang dat beide ouders een plek krijgen. Systemisch coach Els van Steijn schrijft in haar boek ‘De Fontein’ dat het veroordelen of afwijzen van een ouder ervoor zorgt dat een kind niet meer op zijn kindplek staat. Voor kinderen is het van belang dat zij hun ouders kunnen aannemen als ‘package deal’ door zowel de mooie als minder mooie kanten te accepteren. Ouders geven wat zij kunnen geven en als zij meer hadden kunnen geven dan hadden zij dat gedaan. In plaats van te oordelen over ouders, helpt het kinderen om grenzen te leren stellen en feedback te geven.

De Kindbehartiger neemt het identiteitsstuk mee in verschillende werkvormen met ouders en kinderen. Voor ouders is er aandacht voor rouw en verlies vanuit het HART model^[1], dat staat voor Houvast, Autonomie, Rechtvaardigheid en Toekomstbeeld (in de vierde aflevering van de podcast Kind & Scheiding gaan wij verder in op het HART model). Denk hierbij aan vragen als ‘Hoe zag ik de toekomst voor mij voor de scheiding? Hoe is dit door de scheiding veranderd? Hoe heeft de scheiding mij veranderd? Wie wil ik zijn als ouder?’ Wanneer het rouwproces wordt doorlopen, zorgt dit voor verzachting bij de ouder. Dit draagt bij aan de emotionele beschikbaarheid van de ouder, waardoor de ouder beter in staat zal zijn vragen van het kind over het verleden te beantwoorden en de andere ouder een gelijkwaardige plek te geven. Ook wordt gekeken naar waar de ouder vandaan komt en hoe de ouder de focus op de eigen unieke positie van het kind kan leggen.

Met kinderen worden verschillende methodieken ingezet. Er kan gedacht worden aan het maken van een relatiecirkel als ook een levenslijn, waarin de belangrijke personen en ervaringen in het leven van het kind worden opgetekend. Er wordt systemisch gewerkt om te bekijken wat de plek en positie van ieder kind is en hoe een kind in relatie met iedere ouder staat. Zo wordt ook veelal een genogram gemaakt of wordt vanuit het Mattenspel inzicht vergaard in hoe het kind zijn of haar wereld ziet en welke plek een ieder heeft. Er is aandacht voor de problematiek van ouderonthechting mede ingegeven vanuit de identiteitsontwikkeling van kinderen en het systemisch niet kunnen afwijzen van wie je afstamt. Daarnaast wordt er veel ingezoomd in wie het kind zelf is, hoe het kind zichzelf ziet, wat de autonomie van het kind is en welke krachten/talenten het kind heeft.

3. Creatieve ideeën voor het vormgeven van tastbare herinneringen

Omdat tastbare herinneringen bijdragen aan de levenslijn van kinderen hebben wij enkele ideenen op een rij gezet:

– Vul een mapje met papieren die verbonden zijn aan een persoon of herinnering. Denk aan verjaardags- of wenskaartjes van familieleden, kaartjes voor de bioscoop, een vliegticket, ansichtkaartjes of een mooie verpakking van een buitenlandse delicatesse die jullie samen hebben gegeten op vakantie.

– Vul een doos met speciale voorwerpen van het kind, bijvoorbeeld de eerste dansschoenen, de favoriete knuffel van vroeger, een fotolijstje, een doosje met de oude melktandjes of een babycadeautje. De doos kan samen met het kind versierd worden. Kleine spulletjes kunnen ook in een grote doorzichtige glazen pot gestopt worden.

– Maak een (jaarlijks) fotoboek met verhalen voor je kind. Je kunt het fotoboek bijvoorbeeld opdelen per maand of per thema, zoals vakanties, uitjes, thuis, feestjes, spelletjes, sport, in de natuur, familie, vrienden en school. Als je er een kunstwerk van wilt maken, is de website Canva een geschikt programma voor het toevoegen van templates, plaatjes en speelse lettertypes.

– In de zestiende aflevering van onze podcast Kind & Scheiding deelt Janneke Kemner, mede-auteur van het boek ‘De kracht van gezinsrituelen’, een ritueel waarin zij een tastbare herinnering voor haar kinderen maakt. Jaarlijks schrijft Janneke een brief aan haar kinderen over de bijzondere momenten, belangrijke gebeurtenissen en ontwikkelingen van het afgelopen jaar. Het bundelen van deze brieven vormt een mooi persoonlijk naslagwerk. Deze jaarlijkse brief kun je ook in de vorm van een opname of ‘persoonlijke podcast’ maken. Voor de muzikale ouders kan het leuk zijn om jaarlijks een CD of playlist samen te stellen met de favoriete nummers van het kind.
Marieke maakt als Kindbehartiger jaarlijks een opname/podcast voor haar dochter. Om bijzondere momenten in de ontwikkeling, herinneringen en de levenslijn van haar dochter vast te leggen en zo iets tastbaars te bieden voor later waar zij als kind ook de stem van haar ouder en diens beleving over haar kan terugluisteren.

– Maak een familiekookboek! Geur en smaak zijn sterk verbonden aan jeugdherinneringen (denk aan het bekende verhaal uit In Search of Lost Time van Marcel Proust, waarin de verteller terugkeert naar een jeugdherinnering na het proeven van een madeleine). Ieder gerecht verdient een verhaal en eventueel een familiefoto waarbij het gerecht op tafel staat. Leerde je appeltaart maken van je moeder? En maakte je vader ieder jaar zijn favoriete ovenschotel voor kerst? Wat was de eerste groente die je als baby at? De favoriete recepten kunnen de kinderen doorgeven aan de volgende generatie.

Tips:

– Beschrijf de herinneringen in termen van gedrag en niet in termen van ‘zijn’, om te voorkomen dat het kind vast blijft zitten in een bepaalde rol. Dus niet ‘Mijn kind is…’, maar ‘Mijn kind deed/vroeg/zei…’. Het boek How2Talk2Kids legt uit hoe je je kind bevrijdt van een bepaalde rol (denk aan ‘het drukke kind’, ‘het lieve kind’ of ‘het slordige kind’). Wanneer een kind een stempel opgedrukt krijgt, zal het kind zich er eerder naar gaan gedragen, als een self-fulfulling prophecy. Uiteindelijk kan de jongvolwassene op basis van de verhalen en zijn ervaringen voor zichzelf bepalen wie hij/zij is.

– Voor kinderen is het fijn als ouders zich interesseren voor hun interesses, ook als deze interesses anders zijn dan die van ouders zelf. Dit kun je terug laten komen in de tastbare herinneringen. Voor tieners geldt dat zij meer behoefte hebben aan privacy en een eigen leven om zelf hun identiteit te ontwikkelen, zo schrijft psychotherapeut Phillipa Perry in haar boek ‘Het boek waarvan je wilde dat je ouder het hadden gelezen’. Zij adviseert ouders aan te voelen waar de grens ligt tussen belangstelling en bemoeienis.

– Herinneringen nemen wij via de verschillende zintuigen waar. Dit kan via het visuele (zien), auditieve (horen), kinesthetische (voelen), olfactorische (ruiken) of gustatorische (proeven) waarnemingskanaal. Gedurende ons leven ontwikkelen wij een voorkeur voor een of meerdere van deze waarnemingskanalen. In het vormgeven van tastbare herinneringen kan er, zoals ook blijkt uit bovenstaande voorbeelden, rekening worden gehouden met het aanspreken van de verschillende zintuigen.

4. Tips voor jongvolwassenen

Misschien ben je als jongvolwassene na het lezen van dit blog geïnspireerd geraakt om de fotoboeken van vroeger er bij te pakken of komen er vragen in je op, die je nog nooit aan je ouders hebt gesteld. Een mooi boek om meer te weten te komen over het leven van je ouders is ‘In gesprek met je ouders’ van emeritus-hoogleraar psychologie René Diekstra. Het boek biedt een uitgebreid overzicht van interviewvragen en geeft uitleg over hoe je het interview met je ouder het beste kunt voorbereiden. Voor kinderen en jongvolwassenen met gescheiden ouders zijn de Vraag Maar!-kaarten van Villa Pinedo zeer geschikt om over de scheiding en de ouder-kindrelatie te praten.

Jezelf verdiepen in je familiegeschiedenis zal bijdragen aan je zelfkennis. Zoals de artiest Snelle zingt in zijn nieuwste nummer ‘In M’n Bloed’: ‘Want hoe ouder ik word, hoe beter ik begrijp, dat ik ben geworden wie ik hoor te zijn. Ik doe net alsof en ik bedoel het zo goed, maar waar de tijd niets aan verandert, is wat er zit in m’n bloed.’ Kortom, als je wilt weten wie je bent, ga dan op zoek naar waar je vandaan komt.

Quote Tony Robbins: