Tijdens mijn opleiding en stage als Kindbehartiger heb ik mij mogen verdiepen in de gedachtewereld van kinderen met gescheiden ouders.
Daarbij waren er een aantal terugkerende thema’s die mij opvielen: de neiging tot vermijden, een gebrek aan zelfvertrouwen, het stellen van hoge eisen, oververantwoordelijkheid/onafhankelijkheid, de hoop opgeven en scheidingsgerelateerde gedachten. Deze zes thema’s heb ik samen met Marieke Lips vertaald in het ontwikkelen van de kaartenset ‘Helpende en belemmerende gedachten’, een tool waarmee de gedachten van kinderen in kaart kunnen worden gebracht. De ervaring leert dat het voor kinderen niet altijd makkelijk is om hun gevoel of gedachte onder woorden te brengen en dat het neerleggen van een kaart dan uitkomst kan bieden. Met deze kaarten kan bekeken worden welk thema extra aandacht vraagt. Op basis daarvan kunnen wij ouders tips meegeven over hoe zij hier rekening mee kunnen houden in de opvoeding en de hechtingsrelatie. In dit blog zal dieper worden ingegaan op de verschillende thema’s.
1. Vermijding vs. nabijheid
Een kind kan door verschillende omstandigheden die zich voordoen bij de scheiding een vermijdende houding ten opzichte van ouders ontwikkelen. Ouders kunnen door de scheiding tijdelijk emotioneel minder beschikbaar zijn, waardoor het kind zijn gevoelens niet meer bij de ouder kwijt kan. Door beperkte emotionele beschikbaarheid, kan een kind een vermijdende hechting ontwikkelen. Het kind minimaliseert zijn gehechtheid, omdat het kind verwacht dat er niet meer op zijn behoeften wordt gereageerd. Met name bij pubers is deze vermijdende houding terug te zien, zij zullen zich eerder terugtrekken, elders steun zoeken of zich versneld losmaken van thuis.
Als het thema vermijding speelt, is het van belang voor ouders om nabijheid na te streven. Het kan lastig zijn om de nabijheid op te zoeken wanneer kinderen vermijdende uitspraken doen als ‘Boeit me niet’ of ‘Maakt niets uit’. In het boek ‘Kinderen op de eerste plaats’ staat dat het van belang is te beseffen dat er onder dit soort opmerkingen diepere gevoelens kunnen schuilgaan. Kinderen zullen zich veilig voelen hun gedachten en gevoelens te delen als de ouder zonder oordeel en afwijzing naar het kind blijft luisteren. Het boek ‘Laat je kind niet los’ van Gordon Neufeld geeft veel inzichten aan ouders die meer nabijheid nastreven. Het kan geduld, tijd en doorzettingsvermogen van ouders vragen om weer in contact te komen met het kind, als het kind eenmaal een muur om zich heeft gebouwd.
2. Gebrek aan zelfvertrouwen vs. zelfvertrouwen
In het boek ‘Hoe vertellen we het de kinderen?’ van Anne Buiskool wordt duidelijk uitgelegd hoe een scheiding het zelfvertrouwen van kinderen kan beïnvloeden. Het gezinssysteem geeft het kind een gevoel van houvast, bestaansrecht en ergens bij te horen. Door de scheiding kan het kind zich afvragen of de ouders nog wel van hem houden. Met name kinderen in de kleuterleeftijd kunnen het vertrek van een ouder interpreteren als een persoonlijke afwijzing of het idee hebben dat zij zelf de oorzaak zijn van de scheiding.
In hoofdstuk 4 van het boek ‘Kinderen op de eerste plaats’ worden verschillende factoren genoemd die bijdragen aan het zelfvertrouwen van kinderen, waaronder het begrijpen en hanteren van de eigen emoties, het leren omgaan met problemen, begrijpen waar zij wel en geen invloed op hebben en het ontdekken aan welke talenten en interesses het kind plezier kan beleven.
3. Hoge eisen vs. fouten mogen maken
Problemen rond de scheiding kunnen het leerproces en de schoolprestaties van het kind verstoren. Het kan echter ook zo zijn dat het kind wel presteert op school en het ogenschijnlijk goed gaat, maar dat het leren van het kind een overlevingsmechanisme is geworden om de ouders tevreden te stellen. ‘Als ik maar mijn best doe op school, hoeven mijn ouders zich tenminste geen zorgen te maken over mij. Mijn ouders hebben al genoeg zorgen’. De wens van het kind om het voor iedereen op te lossen, waardoor het kind oneigenlijke taken gaat dragen, kan leiden tot please-gedrag en perfectionisme.
In het boek ‘Kinderen op de eerste plaats’ wordt benoemd dat sommige kinderen hun gevoelens verbergen en doen alsof alles in orde is. Dit verbergen van gevoelens wordt prachtig omschreven in het lied ‘Ze Huilt Maar Ze Lacht’ van Maan:
‘Hoe zou het voelen jezelf te zijn?
Want soms doet het pijn
Als ze huilt maar ze lacht
[…] Want als ze morgen besluit niet te schuilen
Haar betere ik voor haar ware gezicht te ruilen
Zullen de vrienden die zij wil vertrouwen
Nog steeds van haar houden?’
Ook als het aan de buitenkant goed lijkt te gaan met kinderen, is het dus van belang om in gesprek te blijven met het kind en je af te vragen hoe het kind aankijkt tegen het mogen maken van fouten en of het de ruimte ervaart om zijn emoties te tonen als het niet lekker in zijn vel zit. De How2Talk2Kids methode, waarbij de eerste bouwsteen in de communicatie het ‘erkennen van emoties’ is, kan hierbij helpend zijn. Een kinderboek dat bij dit thema past is ‘Het meisje dat nooit fouten maakte’.
4. Oververantwoordelijkheid/onafhankelijkheid vs. gezonde afhankelijkheid
We leven in een tijd en samenleving waarin verantwoordelijkheid en onafhankelijkheid als belangrijke waarden worden gezien. Voor kinderen is het vanuit de hechting echter belangrijk dat zij afhankelijk mogen zijn van hun ouders en het gevoel hebben dat zij een veilige basis hebben om op terug te vallen, om van daaruit de onbekende en spannende buitenwereld te kunnen exploreren. Door een scheiding kan deze gezonde afhankelijkheid onder druk komen te staan. Een kind kan oneigenlijke taken op zich nemen (bijvoorbeeld de taken overnemen van de ouder die er nu niet meer is) of zich verantwoordelijk gaan voelen voor het geluk van een ouder. Dit (emotioneel) zorgen voor de ouder is een vorm van ‘parentificatie’. Het kind draagt een volwassen taak. Als kinderen vastzitten in dit patroon kunnen zij hier op de lange termijn als volwassene nog last van hebben. In het boek ‘De fontein’ van Els van Steijn wordt duidelijk hoe volwassenen kunnen vastlopen wanneer zij door parentificatie in hun jeugd niet meer op hun ‘kindplek’ staan.
Vanuit de hechtingstheorie is bekend dat het kind afhankelijk kan zijn als de ouder in staat is zijn alfapositie in te nemen. Dat wil zeggen dat de ouder de verzorgende en leidende rol op zich neemt, waarbij de ouder inspeelt op de waargenomen behoeften van het kind. Als een ouder tijdens de scheiding deze alfapositie verliest, bijvoorbeeld omdat de ouder zelf door moeilijkheden onvervulde behoeften heeft, is het van belang om te bekijken hoe een ouder weer in zijn kracht kan gaan staan. In de vijfde aflevering van onze podcast ‘Kind & scheiding’ kom je meer te weten over hechting.
5. De hoop opgeven vs. hoop houden
Als de strijd tussen ouders blijft voortduren, kunnen kinderen hun positieve kijk op de toekomst verliezen en gedachten hebben als ‘ze luisteren toch niet naar mij’ of ‘het zal nooit beter worden’. Als ouders in conflict zijn over geld, kunnen ook financiële zorgen bij kinderen ontstaan, waardoor kinderen onzeker kunnen zijn of zij in de toekomst nog wel kunnen studeren. Daarnaast is het ook mogelijk dat jonge kinderen in hun magisch denken hopen dat ouders ooit weer bij elkaar komen en daarin telkens worden teleurgesteld. Het kind realistische en positieve vooruitzichten bieden draagt bij aan een hoopvol toekomstbeeld van kinderen.
Alle bovenstaande thema’s uit de kaartenset kunnen ook ingezet worden in niet-scheidingssituaties.
6. Scheiding
Dan zijn er nog gedachten die specifiek te maken hebben met de scheiding. Denk bijvoorbeeld aan dat het kind het idee heeft te moeten kiezen tussen zijn ouders, dat het niet van zijn stiefverzorger(s) mag houden of dat het niets over de ene ouder aan de andere ouder mag vertellen. In het boek ‘Kinderen op de eerste plaats’ wordt beschreven hoe kinderen het gevoel kunnen krijgen een soort dubbelleven te hebben en zich bij de ene ouder anders gedragen dan bij de andere, om iedereen tevreden te houden. Kinderen kunnen gaan piekeren over wat zij de ouder wel en niet kunnen vertellen en hebben moeite met het spontaan vertellen van hun verhaal. Wij kunnen kinderen de boodschap meegeven dat zij niet hoeven te kiezen en van beide ouders mogen houden. Kinderen uitleg geven over het gevoel van het ‘dubbelleven’ kan bijvoorbeeld aan de hand van het boek ‘Kamil, de groene Kameleon’, waarbij Kamil zich probeert aan te passen aan de kleur van zijn ouders.
Tip
Aan de hand van de helpende gedachten kan de begeleider samen met het kind een moodboard maken, waarbij het kind op een wit canvas plaatjes en teksten kan plakken, tekenen en/of schrijven. Zo maakt het kind een visuele en positieve reminder, die hem dagelijks kan herinneren aan zijn eigen kracht.
De kaartenset ‘Helpende en belemmerende gedachten’ is vanaf nu te bestellen op: https://www.rechtuitmijnhart.nl/producten/gesprekskaarten-helpende-belemmerende-gedachten/
Auteur artikel: Iris Bakker
Bronnen
‘Hoe vertellen we het de kinderen?’– Anne Buiskool
‘De fontein’– Els van Steijn
‘Kinderen op de eerste plaats’– Joanne Pedro-Carroll
‘Laat je kind niet los’- Gordon Neufeld
‘How2talk2kids’: Effectief communiceren met kinderen– Adele Faber & Elaine Mazlish
‘Kamil, de groene kameleon’– Daniëlle Steggink
‘Het meisje dat nooit fouten maakte’– Mark Pett & Gary Rubinstein.
Kind & scheiding podcast: ‘005# Hechting, in relatie staan met kinderen’
